Emriye Özlem Şeker, Dr. Öğretim Üyesi, Ankara
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Avrupa Birliği Hukuku Anabilim Dalı
Fotoğraf: www.gi-de.com
Giriş
Dijital Euro, Avrupa Merkez
Bankası (AMB) tarafından araştırma aşaması 2021 yılında başlatılan ve 2023
yılında Avrupa Komisyonu tarafından yasal önerileri sunulan, Avro Bölgesi için
tamamlayıcı bir ödeme aracı projesidir. Kasım 2023’te başlatılan iki yıllık
hazırlık aşaması halen devam etmektedir. Merkez bankası destekli bir dijital
para olması nedeniyle, Dijital Avro hem finansal hem de hukuki yönleriyle ilgi çekmektedir.
Dijital Avro, Avro Bölgesi’ndeki herkes tarafından kullanılabilecek bir tamamlayıcı ödeme aracı olarak tasarlanmaktadır. Avro Bölgesi’nde harcama yapacak Türk vatandaşları tarafından da kullanılabilecek olması, bu projeyi Türkiye açısından da önemli kılmaktadır.
Bu blog yazısı, Dijital Avro projesinin arka planını, içeriğini, yasal dayanağını ve olası geleceğini ele alacaktır.
Dijital
Avro’nun Arka Planı
Dijital Avro’nun ortaya çıkış
nedeni olarak, Avro Bölgesi’ndeki tüketicilerin çevrimiçi ödemelere öncelik
vermesi ve nakit kullanımının giderek azalması gösterilmektedir. AMB’nin 2019–2022 dönemine ilişkin tüketici
ödeme alışkanlıkları araştırması, çevrimiçi ödemelerin artışı ve nakdin
gerilemesini net biçimde ortaya koymuştur. Bu eğilim, tüketicileri kripto
varlıklar gibi, kamu otoriteleri tarafından geliştirilmemiş ödeme araçlarına
yönlendirmektedir. Ancak bu tür araçların yeterli hukuki güvenlik sağlayamama
riski bulunmaktadır. Dijital Avro, merkez bankası güvencesi ile sunulacak bir
dijital para olarak, güvenli ve yaygın kabul gören bir ödeme aracı olmayı
hedeflemektedir. Ayrıca, AB’nin Genel Veri Koruma Tüzüğü (GDPR) gibi düzenlemeleriyle
öngörülen yüksek veri koruma standartlarının, bu dijital ödeme aracında da sağlanması
amaçlanmaktadır.
Proje, daha geniş anlamda Dijital Avrupa Programı’nın hedeflerini desteklemeyi;
Avrupa'nın stratejik özerkliğini ve mali egemenliğini güçlendirmeyi; Visa ve
Mastercard gibi Avrupa dışı ödeme hizmeti sağlayıcılarına olan bağımlılığı azaltmayı
ve Avro’nun uluslararası finans sistemindeki yerini korumayı da hedeflemektedir.
Dijital Avro’ya benzer merkez
bankası dijital para birimleri (CBDC) başka ülkelerce de geliştirilmektedir. Çoğu
ülke, AMB gibi, bu sistemleri öncelikle araştırma ve pilot programlar yoluyla
değerlendirmektedir. Gelişmiş ekonomiler, azalan nakit kullanımı karşısında
kamu parasına dijital bir alternatif geliştirme amacı güderken, gelişmekte olan
ülkeler bu sistemleri finansal kapsayıcılığı artırmak ve perakende ödeme sistemlerini
iyileştirmek için değerlendirmektedir.
Örneğin, Avro kullanmayan
İsveç, “e-krona” araştırma sürecini başlatmıştır. Birleşik
Krallık da kamu danışma süreçlerinin ardından Dijital Pound için araştırma aşamasına
geçmiştir.
Avrupa dışında, Çin 2019’dan itibaren kendi CBDC’si olan e-CNY (e-Yuan)’ı pilot
bölgelerde test etmeye başlamış ve bu uygulamayı ülke çapında genişletmektedir.
ABD’de ise Dijital Dolar ihtimali hâlâ tartışılmakta, ancak somut bir karar alınmamıştır.
Türkiye ise 2020 yılında Dijital Türk Lirası çalışmalarına başlamış; 2023
yılında ise Birinci
Faz Değerlendirme Raporu’nu yayımlamıştır.
Dijital Avro projesinin ilk
aşaması olan araştırma süreci, Kasım 2021 – Kasım 2023 arasında yürütülmüştür.
Bu dönemde dijital paranın tanımı, teknik özellikleri ve tasarım alternatifleri
değerlendirilmiştir. Kasım 2023 – Ekim 2025 arasındaki hazırlık aşamasında ise sistem
kuralları oluşturulmakta, hizmet sağlayıcılar belirlenmekte, teknik testler
yapılmakta ve kullanım senaryoları geliştirilmektedir. Dijital Avro’nun piyasaya
sürülmesi, yalnızca bu sürecin tamamlanmasına değil, ilgili AB yasama sürecinin
olumlu sonuçlanması ve AMB’nin ihraç kararı almasına bağlıdır.
Dijital
Avro’nun İçeriği
Dijital Avro’nun, mevcut
Avro banknot ve madeni paralarının yerine geçmesi değil, onları tamamlaması amaçlanmaktadır.
Diğer dijital ödeme araçlarından farklı olarak, merkez bankası tarafından doğrudan
ve güvenceyle sunulacaktır. Avro Bölgesi’ndeki tüm işletmeler ve tacirler,
Dijital Avro’yu yasal ödeme aracı olarak kabul etmekle yükümlü olacaktır.
Nakit gibi kamu malı niteliği taşıyan Dijital Avro, kullanıcılar için ücretsiz olacaktır.
Ayrıca, internet bağlantısı olmadan (çevrimdışı) da kullanılabilecek olması
dikkat çekicidir. AMB, bu sistemin kullanıcı gizliliği açısından nakit ödemeye
benzer bir koruma seviyesi sunacağını taahhüt etmektedir. Kullanıcıların
kimliklerinin görünmemesi garanti altına alınmakta, böylece ödemeler anonimliğe
yakın bir yapı kazanacaktır.
Dijital Avro’nun kullanımı için, kamu bankaları ya da belirlenen kamu kuruluşları
(örneğin posta teşkilatları) aracılığıyla Dijital Avro Cüzdanı oluşturulması gerekecektir.
Cüzdan, elektronik cihazlara kurulacak ve banka hesabı üzerinden ya da nakit yatırılarak
bakiye yüklenecektir. Kullanıcılar, bu aktarımı manuel olarak yapabilecekleri
gibi otomatikleştirilmiş şekilde de kullanabileceklerdir.
Dijital Avro ile yapılan ödemelerin, hem çevrimiçi hem de fiziki mağazalarda,
güvenli ve anında gerçekleşmesi hedeflenmektedir.
Dijital Avro ve AB Hukuku
Avrupa Komisyonu, Dijital Avro’nun
yasal zeminine ilişkin yasama sürecini Haziran 2023’te başlatmıştır.
Bu kapsamda önerilen yasama paketinde iki tüzük taslağı yer almaktadır: biri
Dijital Avro’ya ilişkin hukuki çerçevenin belirlenmesi, diğeri ise Avro nakdinin
yasal ödeme aracı olmasına ilişkindir.
Dijital Avro düzenlemeleri için yasal yetki dayanağı, Avrupa Birliğinin
İşleyişi Hakkında Antlaşma (ABİHA) madde 133’tür. Bu maddeye göre, Avrupa
Parlamentosu ve Konsey, AMB’nin yetkilerine zarar vermeksizin olağan yasama usulüyle
Avro’nun kullanımına dair düzenleme yapabilir. Ayrıca ABİHA md. 3/1(c)
uyarınca, Avro’yu para birimi olarak kullanan üye devletler için para politikası
AB’nin münhasır yetkileri kapsamındadır.
Münhasır yetki alanlarında sadece AB, bağlayıcı yasal düzenleme yapabilir
(ABİHA md. 2/1). Bu alanlarda katma yetki ilkesi (Avrupa Birliği Antlaşması-ABA
md. 5/3) geçerli değildir; dolayısıyla AB, ulusal seviyeye kıyasla daha etkili olduğunu
ayrıca kanıtlama yükümlülüğü taşımaz. Ancak her durumda, orantılılık ilkesi
(ABA md. 5/4) gözetilmelidir.
Komisyon, bu ilke kapsamında, mikro işletmeler, kar amacı gütmeyen kuruluşlar
ve ticari amaç taşımayan bireylerin Dijital Avro ile ödeme kabul etme
yükümlülüğünden muaf tutulacağını belirtmiştir.
Dijital Avro’nun dağıtımı açısından, tüm ödeme hizmeti sağlayıcıları bunu
sunabilecek olmakla birlikte, yalnızca kredi kuruluşları, müşterilerinin talebi
hâlinde Dijital Avro cüzdanı açmakla yükümlü olacaktır. Bu yükümlülüğün tüm
sağlayıcılara genişletilmesi, orantılılık ilkesine aykırı görülmüştür.
İlgili tüzükler olağan yasama usulü (ABİHA md. 294) uyarınca yasalaşacaktır. Bu
süreçte Avrupa
Parlamentosu’nda Ekonomik ve Parasal İşler Komitesi (ECON); Konsey’de ise Ekonomi ve
Maliye Bakanları Konseyi (ECOFIN)
konuyu değerlendirmektedir. Yasama süreci tamamlandıktan sonra, AMB Dijital Avro’nun
ihraç edilip edilmeyeceğine karar verecektir. Dijital Avro’nun hayata geçmesi
hâlâ birkaç yıl sürebilir.
Dijital Avro’nun Avro alanı dışındaki ülkelerde (Avro kullanmayan AB üyesi
devlet veya Türkiye gibi üçüncü ülke) ikamet eden kişiler, işletmeler ve kamu
kurumları; yetkili hizmet sağlayıcılar nezdinde Dijital Avro hesapları açarak
Dijital Avro’ya erişim sağlayabilir. Bu kullanım için Avro alanı dışındaki AB
üyesi devletin merkez bankası ile AMB arasında bir ön anlaşma yapılması
gerekmektedir. Benzer şekilde Dijital Avro’nun üçüncü ülke tabiyetindeki
kişiler tarafından da kullanılabilmesi için AB ile üçüncü devlet arasında bir
ön anlaşma akdedilmesi gerekmektedir.
Uluslararası anlaşmaları yapma yetkisi, bu alanın münhasır AB yetkisi olması
nedeniyle, sadece AB’ye aittir.
Sıradaki Adım
Dijital Avro konusunda
yasama süreci Avrupa Parlamentosu ve Konsey tarafından, teknik süreçler ise AMB
tarafından yürütülmektedir. Ancak AMB'nin zaman zaman yaşadığı operasyonel
sıkıntılar, Avrupa Parlamentosu’nda, bu kurumun Dijital Avro sürecini yeterince
etkili yönetip yönetemediği konusunda eleştirilere neden olmaktadır.
Maddi kapsam açısından, Dijital Avro her ne kadar yüksek veri gizliliği taahhüt
etse de, bu durumun kara para aklama ve terörün finansmanı ile mücadele
hedefleriyle dengelenmesi gerektiği ifade edilmektedir.
Tüm bu yönleriyle Dijital Avro’nun, AB hukuku güvenceleriyle tanıtılan ve
çevrimdışı da kullanılabilecek bir dijital para birimi olarak hayata
geçirilmesi, yalnızca AB’yi değil, yakın ekonomik ilişkilere sahip Türkiye gibi
ülkeleri de etkileyebilecektir.
Bu yazıya atıf için: Emriye Özlem Şeker, “Avro’nun Elektronik Cüzdanlara Girişi: Dijital Avro Projesi”, Yaşayan AB Hukuku Blogu, 10/04/2025, Link: https://yasayanabhukuku.blogspot.com/2025/04/avronun-elektronik-cuzdanlara-girisi.html
